یک آیه در روز

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

1054) سوره واقعه (56) آیه 87

تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقین

23-25 ربیع‌الثانی 1442

ترجمه

[پس چرا اگر که شما بیرون از [زمره] جزاداده‌شوندگانید؛] او را برنمی‌گردانید؛ اگر راست می‌گویید!

نکات ادبی

تَرْجِعُونَها

قبلا بیان شد که ماده «رجع» در اصل به معنای «رد» (برگرداندن) و «تکرار»؛ و «برگشت (عود) بدانجایی که از آنجا آمده ویا به وضعیتی که قبلا در آن وضعیت بوده» به کار می‌رود، و صیغه ثلاثی آن (رَجَعَ)، هم در معنای لازم (برگشتن، بازگشتن) و هم در معنای متعدی (برگرداندن، بازگرداندن) استفاده شده است.

در زبان عربی، برای «برگشت» و «بازگشت» کلمات متعددی به کار رفته است که مقایسه آنها می‌تواند به فهم بهتر آنها کمک کند:

«رجع» عام‌ترین معنای آن (= برگشتن، برگرداندن) است ولی:

«توبه» رجوع از گناه است همراه با پشیمانی؛

«إنابة» رجوع به کار خوب و اطاعت خداست (أَنابُوا إِلَى اللَّه؛ زمر/17)

«إیاب» رجوعی است که شخص به انتهای مقصد می‌رسد (دقیقا به همانجا که رفته برگردد) (إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ؛ غاشیه/25)

«عود» رجوعی بعد از انصراف است؛ یعنی یک اقدام ثانوی (قبلا کاری انجام شده و شخص منصرف شده ولی دوباره به انجام آن اقدام می‌کند) (وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُد؛ انفال/19)

«رد» رجوعی است که با کراهت و اجبار انجام شود (یُرَدُّونَ إِلى‏ أَشَدِّ الْعَذاب؛ بقره/85)

«فی‏ء» رجوع از نزدیک است؛ یعنی رجوعی که خیلی دور نشده است (فَإِنْ فاؤُ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ بقره/226)

«انقلاب» رجوع به حالت خلاف و نقیض آن وضعیتی است که قبلا در آن وضعیت بوده است (انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُم؛ آل‌عمران/144)

جلسه 355 http://yekaye.ir/al-alaq-96-8/

صادِقینَ

در آیه 57 همین سوره درباره ماده «صدق» بیان شد که کلمه «صِدق» به معنای راستگویی واژه‌ای کاملا آشناست؛ و برخی همچون راغب اصفهانی شروع تحلیل خود از این ماده را همینجا قرار داده‌اند. اما دیگران مساله را مقداری عقب‌تر برده‌اند: برخی همچون ابن فارس بر این باورند اصل ماده «صدق» دلالت دارد بر قوتی در چیزی از حیث سخن یا غیر آن؛ و «صِدق» در مقابل «کذب» را بدین جهت چنین نامیده‌اند که دارای قوتی فی نفسه است برخلاف کذب که هیچ قوتی ندارد و باطل محض است؛ و بر همین اساس است که برای شیء صُلب و محکم، تعبیر «شی‏ءٌ صَدْق» به کار می‌برند؛ مرحوم مصطفوی هم بر این باور است که اصل این ماده به معنای تمامیت و صحت و برحق بودن است، که این معنا به اختلاف مصادیق استعمالش متفاوت می‌شود.

کاربرد اصلی دو کلمه «صِدق» و «کذب» در خصوص سخن است، اما تدریجا درباره هر عملی به کار رفته، مثلا: وقتی کسی در جنگ آنچنان که شایسته است مبارزه کند می گویند «صَدَقَ‏ فی القتال» یا خداوند درباره کسانی که با عملی که انجام دادند به عهد خود وفا کرده‌اند فرمود «رِجالٌ‏ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ»‏(أحزاب/23) و راست بودن خود را در عمل نشان دادند، فرمود «لِیَسْئَلَ‏ الصَّادِقِینَ‏ عَنْ‏ صِدْقِهِمْ‏» (أحزاب/8) یا در جایی که حقیقت رویای پیامبر را عملا برایش محقق فرمود، آمده «لَقَدْ صَدَقَ‏ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِ»‏(لفتح/27) و بر همین اساس است که در جایی که شخص، با عمل خود ادعاهای صادقانه خود را اثبات کرد، فرمود «وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ‏ وَ صَدَّقَ‏ بِهِ»‏(زمر/33) و نهایتا هر فضیلتی ظاهری و باطنی را با «صدق» تعبیر می‌کنند: «فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ‏ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ« (قمر/55) «أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ‏ صِدْقٍ‏ عِنْدَ رَبِّهِمْ»‏(یونس/2) «أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ‏ صِدْقٍ‏ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ‏ صِدْقٍ»‏(إسراء/80) «وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ‏ صِدْقٍ‏ فِی الْآخِرِینَ‏» (شعراء/84)

جلسه 1024 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-57/

إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ

ظاهرا این تعبیر معنای تحت اللفظی‌اش مراد نباشد بلکه یک اصطلاح برای تعجیز (نشان دادن عجز طرف مقابل) باشد شبیه همان تعبیری که در زبان فارسی می‌گوییم «اگر راست می‌گویی این کار را بکن»

حدیث

1) از امیرالمومنین ع خطبه‌ای روایت شده که حضرت بعد از حمد و ثنای خدا و شهادت بر توحید و رسالت و توصیه به تقوی فرمودند:

و بدانید ای مردم! که همانا شما در سفرید؛ ساربان شما را پیش می‌خواند و از خرابی دنیا برایتان می‌سراید؛ و منادی هم شما را ندای مرگ می‌دهد «زنهار تا این زندگى دنیا شما را نفریبد، و زنهار تا شیطان شما را مغرور نسازد.» (لقمان/33)

بدانید که همانا دنیا سرای فریبنده و خدعه‌گر است؛ هر روز با شوهری نکاح می‌کند و هر شب همسرش را می‌کشد و هر ساعت جمعی را می‌پراکند؛ پس چه بسیار شتاب گیرنده در آن و اعتماد کننده به آن در میان امتهای گذشته، که به آتش هاویه‌شان انداخت و درهم‌کوبیدشان و نابودشان کرد و به آتش شعله‌ورشان مبتلا نمود.

کجاست آن که «جمع کرد و [در صندوقها] انباشت نمود» (معارج/18) و [سر کیسه را] بست و محکم کرد؛ و [از دادن به دیگران] دریغ کرد و به گدایی افتاد؟! بله؛ کجاست آنکه لشکرها بیاراست و قصرها را آراست و بر منبرها سوار شد؟! کجاست آن که بناها بنا کرد و بر کاخها مشرف شد و الاف و الوف جمع کرد؟! ‌روزگاران آنان را برد و سالها آنان را بلعید؛ پس گردیدند مردگان؛ و در قبرها پوسیدگان! آنچه پشت سر گذاشتند را از یاد بردند و بر سر آنچه از پیش فرستادند ایستادند؛ «آن گاه به سوى خداوند- مولاى بحقشان- برگردانیده شدند. آگاه باشید که داورى از آنِ اوست، و او سریعترین حسابرسان است.» (انعام/62)

و انگار که آن را می‌بینم، در حالی که بر طلیعه‌اش نور انداخته و بر رسوایی‌هایش لشکر کشیده؛ پس شخص را می‌بینی که بعد از صحت، مریض؛ و بعد از سلامتی، علیل گردیده؛ با سختی، دست و پنچه نرم می‌کند و با درد، دست به گریبان است؛ در حالی که نفس به شماره افتاده و لحظه‌ای به هوش و لحظه دیگر بیهوش است؛ در میانه ناله‌ها غرق و در شرف جدایی از دختران و پسرانش است؛  و البته در این حال او را گرفتاری‌ای مشغول کننده و ترسی هراسناک دربرگرفته؛ زبانش قفل شده و انگشتانش به لرزه افتاده و به وضع ناخوشایندی گرفتار آمده؛ و از دنیا در حالی که همه چیزش را می‌گیرند جدا می‌شود؛ به طوری که [آن فرزندان و داشته‌ها] نه نفعی برای او دارند و نه توان دفع آنچه را که بر وی وارد می‌شود؛ «پس چرا اگر که شما بیرون از [زمره] جزاداده‌شوندگانید؛ او را برنمی‌گردانید، اگر راست می‌گویید!» (واقعه/86-87)

[سپس حضرت هشدارهایی درباره مواقف بعدی‌ای که پیش روی شخص است دادند و نهایتا فرمودند]

ای مردم! اکنون را دریابید؛ اکنون را دریابید! مادامی که هنوز بند نهاده نشده؛ و چراغ، روشن؛ و باب توبه، باز است؛ و پیش از آنکه قلم [نوشته‌اش] خشک شود و نامه درهم‌پیچیده گردد؛ که آنگاه دیگر نه روزی‌ای نازل گردد و نه عملی بالا رود؛ امروز [اسب را] می‌پرورانند تا فردا در مسابقه برنده شود؛ [مواظب باشید زیرا] که شما نمی‌دانید که به سوی بهشت رهسپارید یا به سوی جهنم؛ و برای خودم و شما از خداوند طلب مغفرت می‌کنم.

الأمالی (للطوسی)، ص685-686

أَخْبَرَنَا أَبُو الْحَسَنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ أَبِی الْحَسَنِ النَّحْوِیِّ الرَّازِیِّ، قَالَ: أَخْبَرَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ الزُّفَرِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی الْعَبَّاسُ بْنُ بَکَّارٍ الضَّبِّیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو بَکْرٍ الْهُذَلِیُّ، عَنْ عِکْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ: ...[1]

وَ اعْلَمُوا- أَیُّهَا النَّاسُ- أَنَّکُمْ سَیَّارَةٌ، قَدْ حَدَا بِکُمُ الْحَادِی، وَ حَدَا لِخَرَابِ الدُّنْیَا حَادِی، وَ نَادَاکم لِلْمَوْتِ مُنَادِی، «فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا، وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ.»

أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا دَارٌ غَرَّارَةٌ خَدَّاعَةٌ، تَنْکِحُ فِی کُلِّ یَوْمٍ بَعْلًا، وَ تَقْتُلُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَهْلًا، وَ تُفَرِّقُ فِی کُلِّ سَاعَةٍ شَمْلًا، فَکَمْ مِنْ مُنَافِسٍ فِیهَا، وَ رَاکِنٍ إِلَیْهَا مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ، قَدْ قَذَفَتْهُمْ فِی الْهَاوِیَةِ، وَ دَمَّرَتْهُمْ تَدْمِیراً، وَ تَبَّرَتْهُمْ تَتْبِیراً، وَ أَصْلَتْهُمْ سَعِیراً.

أَیْنَ مَنْ «جَمَعَ فَأَوْعَى»، وَ شَدَّ فَأَوْکَى، وَ مَنَعَ فَأَکْدَى بَلَى أَیْنَ مَنْ عَسْکَرَ الْعَسَاکِرَ، وَ دَسْکَرَ الدَّسَاکِرَ ، وَ رَکِبَ الْمَنَابِرَ، أَیْنَ مَنْ بَنَى الدُّورَ، وَ شَرَّفَ الْقُصُورَ، وَ جَمْهَرَ الْأُلُوفَ قَدْ تَدَاوَلَتْهُمْ أَیَّامُهَا، ابْتَعَلَتْهُمْ أَعْوَامُهَا، فَصَارُوا أَمْوَاتاً، وَ فِی الْقُبُورِ رُفَاتاً، قَدْ نَسُوا مَا خَلَّفُوا، وَ وَقَفُوا عَلَى مَا أَسْلَفُوا، «ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ، أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ‏.»

وَ کَأَنِّی بِهَا وَ قَدْ أَشْرَقَتْ بِطَلَائِعِهَا، وَ عَسْکَرَتْ بِفَظَائِعِهَا، فَأَصْبَحَ الْمَرْءُ بَعْدَ صِحَّتِهِ مَرِیضاً، وَ بَعْدَ سَلَامَتِهِ نَقِیضاً، یُعَالِجُ کَرْباً، وَ یُقَاسِی تَعَباً، فِی حَشْرَجَةِ السِّبَاقِ، وَ تَتَابُعِ الْفُوَاقِ، وَ تَرَدُّدِ الْأَنِینِ، وَ الْذُّهُولِ عَلَى الْبَنَاتِ وَ الْبَنِینَ، وَ الْمَرْءُ قَدِ اشْتَمَلَ عَلَیْهِ شُغُلٌ شَاغِلٌ، وَ هَوْلٌ هَائِلٌ، قَدِ اعْتُقِلَ مِنْهُ اللِّسَانُ، وَ تَرَدَّدَ مِنْهُ الْبَنَانُ، فَأَصَابَ مَکْرُوهاً، وَ فَارَقَ الدُّنْیَا مَسْلُوباً، لَا یَمْلِکُونَ لَهُ نَفْعاً، وَ لَا لِمَا حَلَّ بِهِ دَفْعاً، یَقُولُ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) فِی کِتَابِهِ: «فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ؛ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» ...[2]

ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، الْآنَ الْآنَ، مَا دَامَ الْوَثَاقُ مُطْلَقاً، وَ السِّرَاجُ مُنِیراً، وَ بَابُ التَّوْبَةِ مَفْتُوحاً، وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَجِفَّ الْقَلَمُ، وَ تُطْوَى الصَّحِیفَةُ، فَلَا رِزْقٌ یَنْزِلُ، وَ لَا عَمَلٌ یَصْعَدُ، الْمِضْمَارُ الْیَوْمَ، وَ السِّبَاقُ غَداً، فَإِنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ إِلَى جَنَّةٍ، أَوْ إِلَى نَارٍ، وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.

تدبر

1) «فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیرَ مَدینینَ؛ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»

انسان امروز با پیشرفت تکنولوژی بشدت مغرور شده است و دیگر خدا را بنده نیست و خودش ادعای خدایی می‌کند.

مرگ مهمترین چیزی است که ضعف انسان را به او نشان می‌دهد:

واقعا اگر شما فکر می‌کنید که امور عالم به دست شماست و شما مملوک خدا نیستید و ثواب و عقابی در کار نخواهد بود و شما در گروی هیچ چیزی نیستید، پس چرا بر مرگ غلبه نمی‌کنید و همچنان در مقابل مرگ خوار و زبون‌اید؟

 

2) «تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»

مرجع ضمیر «ها» نفس شخص محتضر است؛ اما خطاب «ترجعون» می‌تواند به اطرافیان شخص محتضر باشد و یا به خود وی؛ آیه در ادامه آیه قبل است و می‌فرماید: اگر شما غیر «مدین» هستید؛ پس چرا او را برنمی‌گردانید؛ اگر راست می‌گویید! در آیه قبل اشاره شد که «مدین» می‌تواند در معانی مختلفی باشد: جزاداده شده؛ مملوک؛ مدیون و مرهون؛ و مقیم؛ اما چه ارتباطی هست بین اینکه انسان جزا داده نشود یا مملوک نباشد یا ... و اینکه بتواند مانع مرگ کسی (خودش یا دیگری) شود؟ ما این موارد را به تبع آیه قبل بررسی می‌کنیم:

الف. «دین» به معنای جزا،‌ و مدین به معنای «مجزی: جزا داده شده»: «اگر شما خارج از زمره جزا داده‌شدگان هستید، پس چرا او را برنمی‌گردانید»؛ که چنانچه در همانجا اشاره شد این دست کم دو معنا دارد:

الف.1. اگر قرار نیست که جزایی (ثواب و عقابی) برای شما باشد و حساب و کتابی برای شما برپا نخواهد شد، پس چرا نفس‌تان وقتی بر حلقوم می‌رسد را برنمی‌گردانید؟! که در اینکه چه ربطی هست بین این عدم جزا و برگرداندن جان توجیهات مختلفی شده از جمله اینکه:

الف.1.1. اگر جزا و حساب و کتابی در کار نیست؛ پس اساسا زندگی حساب و کتابی ندارد؛ و اگر چنین است هر چیزی و هر روالی را می‌شود به هم زد؛ پس شما هم روال مردن را به هم بزنید.

الف.1.2. شما وقت جان دادن فرستادگان الهی را مشاهده می‌کنید؛ پس اگر قرار باشد دیگر جزایی پس از آن در کار نباشد چرا جانتان را به دنیا برنمی‌گردانید؛ زیرا آن رفتن برای جزا دیدن است و اگر جزایی در کار نباشد، یعنی کاری به کار شما نخواهند داشت؛ یعنی شما همان طور که در دنیا مختار بودید که هرجا خواستید بروید باید آن موقع هم اختیار داشته باشید که هرجا خواستید بروید (التفسیر الکبیر (فخر رازی)، ج‏29، ص436[3])

الف.1.3. ...

الف.2. اگر شما خارج از زمره جزا داده‌شدگان و در زمره مخلَصین هستید، پس چرا کسی که جانش به حلقوم رسیده را برنمی‌گردانید؟! که ارتباطش چنانکه در تدبر3 آیه قبل اشاره شد این است که خداوند طبق آیات 40 و 128 سوره صافات، مخلصین را از احضار در محشر و جزا داده شدن استثناء کرده؛ و آنگاه آیه می‌فرماید کسی واقعا خارج از زمره جزاداده‌شدگان است که کاملا همه چیزش رنگ و بوی الهی گرفته و هیچ منیتی برایش نمانده باشد که بخواهد حساب و کتاب آن را پس دهد؛ و علامت رسیدن به این مقام هم این است کهاراده‌اش در اراده خدا فانی شده؛ و همان طور که خدا می‌تواند مرده زنده کند و انسان محتضر را به دنیا برگرداند او هم به اذن خدا بر برگرداندن جان شخص محتضر به بدنش توانا باشد.

ب. «دین» به معنای اطاعت، و «مدین» در معنای «مملوک» باشد؛ آنگاه ارتباظش از همه موارد دیگر واضحتر است؛ یعنی اگر خودتان را مملوک و تحت مقهوریت خداوند نمی‌دانید، و همه چیزتان در اختیار خودتان است، پس چرا نمی‌توانید آن طور که دلتان می‌خواهد مانع مرگ شوید و نفس‌تان را که به حلقوم رسیده برگردانید؟!‌ (التفسیر الکبیر (فخر رازی)، ج‏29، ص436[4])

ج. «دین» به معنای «قرض و بدهی»، و «مدین» به معنای «مدیون» و «مرهون» باشد؛ آنگاه شبیه معنای قبل می‌شود یعنی اگر گمان می کنید که شما در گرو نیستید و می‌توانید هرکاری خواستید انجام دهید، پس چرا نمی‌توانید مانع مرگ (خود یا دیگری) شوید و نفسی را که به حلقوم رسیده برگردانید؟!‌

د. از ماده «مدن»، و «مدین» به معنای «مقیم» باشد؛ یعنی اگر که شما در جهنم جاودان نخواهید بود و آنجا سرای اقامت همیشگی نیست و می‌توانید از آنجا بیرون روید؛ پس همینجا چرا نفس‌تان را که به دنیا برنمی‌گردانید؟!‌ (التفسیر الکبیر (فخر رازی)، ج‏29، ص436[5])

 

3) «إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»

تعبیر «اگر راست می‌گویید» تعبیری است که غالبا برای محاجه به کار می‌رود و بار طعنه‌آمیز دارد و با جمله عادی‌ شرطی (مانند: إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذی یَعِدُکُم‏؛ غافر/28؛ وَ الْخامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَیْها إِنْ کانَ مِنَ الصَّادِقینَ؛‏ نور/9) متفاوت است.

کاربردهای تعبیر «اگر راست می‌گویید» در قرآن کریم

این تعبیر در زبان عربی غالبا برای مخاطب جمعی به صورت «إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏: اگر راستگو بودید» (در قرآن: 28 مورد) و برای مخاطب فردی به صورت «إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ: اگر از راستگویان هستی‏» (در قرآن: 9 مورد) به کار می‌رود؛ که گاه با همین تعابیر برای محاجه با غایب (نشان دادن عجز او) نیز به کار می‌رود: «إِنْ کانُوا صادِقینَ» (در قرآن: 2 مورد).[6]

در واقع، در قرآن کریم 39 بار از این تعبیر استفاده شده که در 18 مورد این عبارت از قول منکران انبیاء با این تعبیر خطاب به انبیاء محاجه شده، و در 20 مورد از جانب خداوند به مخالفان؛ و به نظر می‌رسد که تنها 1 مورد هست که ناظر به محاجه نیست؛ بلکه صرفا یک شرط را مطرح می‌کند: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»‏ (حجرات/17)

1) محاجه‌های مخالفان با پیامبران در قرآن، با تعبیر «اگر راست می‌گویی»

الف. 3 موردش ناظر به مطالبه منطقی معجزه است که اگر شما پیامبران راست می‌گویید که واقعا نشانه‌ای از جانب خدا دارید آن را بیاورید: «قالَ إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَةٍ فَأْتِ بِها إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ‏» (أعراف/106؛ درباره حضرت موسی ع) «قالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ»‏ (شعراء/31؛ درباره حضرت موسی ع) «ما أَنْتَ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ»‏ (شعراء/154؛ درباره حضرت صالح ع)

ب. 6 مورد آن ناظر به قیامت است که چون تلقی نادرستی از قیامت دارند انتظار دارند اگر قیامت واقعا رخ می‌دهد حتما بتوان تاریخی برایش بیان کرد: «وَ یَقُولُونَ مَتى‏ هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (یونس/48؛ أنبیاء/38؛ نمل/71؛ سبأ/29؛ یس/48؛ ملک/25) و 1 آیه هم بر همین سیاق آمده، اما به نظر می‌رسد ناظر به زمان ظهور منجی بشریت باشد: «وَ یَقُولُونَ مَتى‏ هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (سجدة/28) و البته بر اساس این مبنا که ظهور و رجعت و قیامت سه مرتبه ظهور حقیقت و در طول همدیگرند و آیات هریک می‌تواند ناظر به دیگری هم باشد (المیزان، ج‏2، ص110^[7]) اینها را باید در یک دسته قرار داد.

ج. 4 مورد از باب انکار است که می‌گویند وعده‌ عذابی که می‌دهید دروغ است و اگر راست می‌گویی همین الان عذابمان را برسان: «فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ‏» (أعراف/70؛ هود/32؛ أحقاف/22) «فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ‏» (عنکبوت/29)

د. 4 مورد مطالبه غیرمنطقی معجزه است؛ یعنی ظاهرا چیز خاصی را به عنوان معجزه طلب می‌کنند؛ اما در واقع صرفا در مقام بهانه‌گیری هستند: «فَأْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»‏ (دخان/36) «وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ ما کانَ حُجَّتَهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»‏ (جاثیة/25) «لَوْ ما تَأْتینا بِالْمَلائِکَةِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ‏» (حجر/7) «فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ»‏ (شعراء/187؛ درباره حضرت شعیب ع) که خداوند در جای دیگر به پیامبرش فرموده که به آنها بگو که من مواجهه با این بهانه‌گیری‌ها معجزه‌ای نمی‌فرستد: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّى تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً؛ أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجیراً؛ أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبیلاً؛ أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقى‏ فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَراً رَسُولاً» (اسراء/90-93)

تبصره

همین که در میان مواردی که خداوند در پاسخ مطالبه مشرکان معجزه درخواستی آنها را نفرستاده، لااقل یک موردش ناظر به پیامبران گذشته (= شعیب) است نشان می‌دهد این برداشتی که برخی از آیات سوره اسراء کرده‌اند که پیامبر ما هیچ معجزه‌ای جز قرآن نداشته برداشت ناروایی است؛

و اگر این آیات بند د (ونیز بند ج) را با آیات بند الف که خداوند به درخواست منکران نبوت پاسخ مثبت داده مقایسه کنیم یک تفاوت بارز این است که در آیاتی که از پاسخ مثبت خدا خبر می‌دهد مخالفان صرفا «آیه» و نشانه حقانیت طلب کرده بودند؛ اما در این آیات، مخالفان چیزهایی که خودشان دلشان می‌خواست را پیشنهاد می‌دادند؛ و موید این نکته آن است که در سوره اسراء از تعبیر «نومن لک» به جای تعبیر «نومن بک» استفاده می‌کردند؛ گویی با این پیشنهادشان درصدد معامله‌ای با پیامبر ص بودند نه بررسی حقانیت وی.

2) محاجه‌های خداوند با مخالفان در قرآن، با تعبیر «اگر راست می‌گویید»

می‌توان این محاجه‌ها را در سه دسته گنجاند: یکی نشان دادن ناموجه و بی‌دلیل بودن باورها و ادعاهای برخی اشخاص؛ دیگری تناقضات رفتاری دنیاپرستان در قبال مساله مرگ؛ و سوم تحدی خود قرآ» برای نشان دادن اینکه قرآ» واقعا از جانب خداست و کسی نمی‌تواند مانند آن بیاورد.

الف. ناموجه بودن و بی دلیل بودنِ:

الف.1. شرک و باورهای مشرکان: «أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (نمل/64) «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونی‏ ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونی‏ بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (أحقاف/4) «قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (أنعام/40) «أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقینَ (قلم/41) «إِنَّ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجیبُوا لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (أعراف/194) أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ؛ وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ؛ أَصْطَفَى الْبَناتِ عَلَى الْبَنینَ؛ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ؛ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ؛ أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبین؛ ‏فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (صافات/157)

الف.2. برخی از ادعاهای اهل کتاب: «وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصارى‏ تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (بقرة/111) «قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ نَبِّئُونی‏ بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (أنعام/143) «الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلی‏ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (‏عمران/183) «کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلاًّ لِبَنی‏ إِسْرائیلَ إِلاَّ ما حَرَّمَ إِسْرائیلُ عَلى‏ نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (‏عمران/93)

الف.3. اعتراض فرشتگان در خلیفه کردن آدم: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونی‏ بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (بقرة/31)

د. نشان دادن ناظر به تناقضات رفتارهای دنیاپرستان (اعم از یهودیان و منافقان) در قبال مساله مرگ: «قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (بقرة/94) «قُلْ یا أَیُّهَا الَّذینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» ‏(جمعة/6) «الَّذینَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (‏عمران/168) «فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیرَ مَدینینَ؛ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (واقعة/87-88)

د. تحدی در خصوص قرآن کریم: «وَ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‏ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (بقرة/23) «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (یونس/38) «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏»  (هود/13) «فَلْیَأْتُوا بِحَدیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقینَ‏» (طور/34) «قُلْ فَأْتُوا بِکِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدى‏ مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ‏» (قصص/49)

 

 

 

---

[1] . الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ، وَ لَا یَحُدُّهُ زَمَانٌ، عَلَا بِطَوْلِهِ، وَ دَنَا بِحَوْلِهِ، سَابِقٌ کُلَّ غَنِیمَةٍ وَ فَضْلٍ، وَ کَاشِفٌ کُلَّ عَظِیمَةٍ وَ أَزْلٍ‏ ، أَحْمَدُهُ عَلَى جُودِ کَرَمِهِ، وَ سُبُوغِ نِعَمِهِ، وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَى بُلُوغِ رِضَاهُ، وَ الرِّضَا بِمَا قَضَاهُ، وَ أُؤْمِنُ بِهِ إِیمَاناً، وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ إِیقَاناً. وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، الَّذِی رَفَعَ السَّمَاءَ فَبَنَاهَا، وَ سَطَحَ الْأَرْضَ فَطَحَاهَا، أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها، وَ الْجِبالَ أَرْساها، لَا یَئُودُهُ خَلْقٌ، وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ‏. وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالْهُدَى الْمَشْهُورِ، وَ الْکِتَابِ الْمَسْطُورِ، وَ الدِّینِ الْمَأْثُورِ، إِبْلَاءً لِعُذْرِهِ، وَ إِنْهَاءً لِأَمْرِهِ، فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ، وَ هَدَى مِنَ الضَّلَالَةِ، وَ عَبَدَ رَبَّهُ حَتَّى أَتَاهُ الْیَقِینُ، فَصَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کَثِیراً. أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ، فَإِنَّ التَّقْوَى أَفْضَلُ کَنْزٍ، وَ أَحْرَزُ حِرْزٍ، وَ أَعَزُّ عِزٍّ، فِیهَا نَجَاةُ کُلِّ هَارِبٍ، وَ دَرَکُ کُلِّ طَالِبٍ، وَ ظَفَرُ کُلِّ غَالِبٍ، وَ أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ، فَإِنَّهَا کَهْفُ الْعَابِدِینَ، وَ فَوْزُ الْفَائِزِینَ، وَ أَمَانُ الْمُتَّقِینَ.

[2] . ثُمَّ مِنْ دُونِ ذَلِکَ أَهْوَالُ الْقِیَامَةِ، وَ یَوْمُ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ، یَوْمَ تُنْصَبُ الْمَوَازِینُ، وَ تُنْشَرُ الدَّوَاوِینُ، بِإِحْصَاءِ کُلِّ صَغِیرَةٍ، وَ إِعْلَانِ کُلِّ کَبِیرَةٍ، یَقُولُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ: «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» . ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، الْآنَ الْآنَ مِنْ قَبْلِ النَّدَمِ، وَ مِنْ قَبْلِ‏ «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتى‏ عَلى‏ ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ؛ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ‏ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ؛ أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ»، فَیَرُدُّ الْجَلِیلُ (جَلَّ ثَنَاؤُهُ): «بَلى‏ قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ» ، فَوَ اللَّهِ مَا سَأَلَ الرُّجُوعَ إِلَّا لِیَعْمَلَ صَالِحاً، وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً.»

[3] . أما على قوله: (مجزیین) فالتفسیر مثل هذا کأنه قال: ستصدقون وقت النزع رسل اللَّه فی الحشر، فإن کنتم بعد ذلک غیر مجزیین فلم لا ترجعون أنفسکم إلى دنیاکم، فإن التعویق للجزاء لا غیر، و لو لا الجزاء لکنتم مختارین کما کنتم فی دنیاکم التی لیست دار الجزاء مختارین تکونون حیث تریدون من الأماکن.

[4] . و أما على قولنا: مملوکین من الملک، و منه المدینة للمملوکة، فالأمر أظهر بمعنى أنکم إذا کنتم لستم تحت قدرة أحد، فلم لا ترجعون أنفسکم إلى الدنیا کما کنتم فی دنیاکم التی لیست دار جزاء مع أن ذلک مشتهى أنفسکم و منى قلوبکم، و کل ذلک عند التحقیق راجع إلى کلام واحد، و أنهم کانوا یأخذون بقول الفلاسفة فی بعض الأشیاء دون بعض، و کانوا یقولون بالطبائع، و أن الأمطار من السحب، و هی متولدة بأسباب فلکیة، و النبات کذلک، و الحیوان کذلک، و لا اختیار للَّه فی شی‏ء و سواء علیه إنکار الرسل و الحشر، فقال تعالى: إن کان الأمر کما یقولون فما بال الطبیعی الذی یدعى العلم لا یقدر على أن یرجع النفس من الحلقوم، مع أن فی الطبع عنده إمکانا لذلک، فإن عندهم البقاء بالغداء و لزوال الأمراض بالدواء، و إذا علم هذا فإن قلنا: غَیْرَ مَدِینِینَ معناه غیر مملوکین رجع إلى قولهم من إنکار الاختیار و قلب الأمور کما یشاء اللَّه، و إن قلنا: غیر مقیمین فکذلک، لأن إنکار الحشر بناء على القول بالطبع، و إن قلنا: غیر/ محاسبین و مجزیین فکذلک،

[5] . و یحتمل أن یقال: المراد غیر مقیمین من مدن إذا أقام، هو حینئذ فعیل، و منه المدینة، و جمعها مدائن، من غیر إظهار الیاء، و لو کانت مفعلة لکان جمعها مداین کمعایش بإثبات الیاء، و وجهه أن یقال: کان قوم ینکرون العذاب الدائم، و قوم ینکرون العذاب و من اعترف به کان ینکر دوامه، و مثله قوله تعالى: لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً [البقرة: 80] قیل: إن کنتم على ما تقولون لا تبقون فی‏ العذاب الدائم فلم لا ترجعون أنفسکم إلى الدنیا إن لم تکن الآخرة دار الإقامة.

[6] . شاید به خاطر همین کاربرد خاص این دو عبارت در خصوص ماده «صدق» بوده که در آیه «قالَ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبینَ» (نمل/27) با اینکه در فراز دوم و در خصوص دروغ از این الگوی «أَمْ کُنْتَ مِنَ ال...» استفاده کرد، چون ناظر به محاجه و تعجیز نبوده در خصوص شق دیگر (یعنی راست گفتن) از این قالب استفاده نکرده است.

[7] . و الروایات المثبتة للرجعة و إن کانت مختلفة الآحاد إلا أنها على کثرتها متحدة فی معنى واحد و هو أن سیر النظام الدنیوی متوجه إلى یوم تظهر فیه آیات الله کل الظهور، فلا یعصى فیه سبحانه و تعالى بل یعبد عبادة خالصة، لا یشوبها هوى نفس، و لا یعتریه إغواء الشیطان، و یعود فیه بعض الأموات من أولیاء الله تعالى و أعدائه إلى الدنیا، و یفصل الحق من الباطل. و هذا یفید: أن یوم الرجعة من مراتب یوم القیامة، و إن کان دونه فی الظهور لإمکان الشر و الفساد فیه فی الجملة دون یوم القیامة، و لذلک ربما ألحق به یوم ظهور المهدی ع أیضا لظهور الحق فیه أیضا تمام الظهور و إن کان هو أیضا دون الرجعة، و قد ورد عن أئمة أهل البیت: «أیام الله ثلاثة: یوم الظهور و یوم الکرة و یوم القیامة»، و فی بعضها: «أیام الله ثلاثة: یوم الموت و یوم الکرة و یوم القیامة»، و هذا المعنى أعنی الاتحاد بحسب الحقیقة، و الاختلاف بحسب المراتب هو الموجب لما ورد من تفسیرهم ع بعض الآیات بالقیامة تارة و بالرجعة أخرى و بالظهور ثالثة.